الف) خدا

واژه خدا، نام پروردگار بلندمرتبه است. در آموزه های دین اسلام معادل این واژه، واژه الله است که از ال و اِله، به معنای معبود تشکیل شده و نام عَلَم، برای ذات خداوند تبارک و تعالی است. این واژه، 2702 بار در قرآن مجید تکرار شده است[1] و در مجموع منظور از آن، نام پروردگار همه موجودها و حاکم کل کائنات است که دارای اوصافی همچون یگانگی، دانش، دانایی، قدرت و... است. همچنین معانی ای همچون آفریدگار جهان، ربّ الارباب، مالک و پروردگار، واژگان معادل این معناست.[2]

واژه خدا و معادل های آن در زبان های دیگر، در معانی بسیار متنوعی به کار رفته اند. در کاربردهای گوناگون، از سویی واژه خدا، بر موجودی متعالی و نامتناهی دلالت می کند که خالق و رب است و از سوی دیگر، بر هر موجود یا تجربه محدودی که دارای اهمیت ویژه ای است یا تکریم خاصی را برمی انگیزد، اطلاق می شود. میان این دو حد، موارد کاربرد بسیاری وجود دارد. گاه انسان ها خدایان بسیاری را می پرستیدند که آنها را همچون موجودات انسانی عظیم الجثه  ای پنداشته اند که در قلمرو مافوق این جهان زندگی می کنند، و در وقت های دیگر، آنان به خدایی که عیناً مثل جهان است، باور داشته اند.[3]

ب) خداباوری

خداباوری را می توان باور به خدای یکتا، پروردگاری نامتناهی، قائم به ذات، مجرد، سرمدی، تغییرناپذیر، تأثیرناپذیر، بسیط، کامل، عالم مطلق و قادر مطلق دانست.[4]

خداباوری در سه مرتبه نمود دارد که نخستین مرتبه آن یاد و باور خدا در قلب، همراه با انجام واجبات و ترک محرمات است. در حدیثی می خوانیم:

منظور از اینکه همیشه به یاد خدا باشی، این نیست که مرتب سبحان الله بگویی، بلکه منظور این است که واجبات و محرماتی را که برایت تعیین شده، رعایت کنی و مراقب باشی در این مورد کوتاهی نکنی.[5]

در مرتبه دوم، خداباوری یعنی انسان پیوسته به یاد داشته باشد که در حضور خداست و او شاهد اعمالش است و بداند اگر او خدا را نمی بیند خداوند او را می بیند. قرآن کریم می فرماید:

لا تُدْرِکُهُ اْلأَبْصارُ وَ هُوَ یُدْرِکُ اْلأَبْصارَ وَ هُوَ اللّطیفُ الْخَبیرُ؛ چشم ها او را درنمی یابند و اوست که دیدگان را درمی یابد و او لطیف و آگاه است. (انعام: 103)

مرتبه بالاتر این است که انسان به گونه ای ذکر گوید که گویا خدا را می بیند. این حالت دشوارتر از مرحله پیشین است. بدین معنا که در مرحله پیشین، انسان خدا را نمی دید، ولی به این باور رسیده بود که خدا در همه حال شاهد و ناظر اوست. پروردگار یکتا در قرآن کریم می فرماید:

وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ مَا کُنتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ؛ و هر کجا باشید، او با شماست و خدا به هر چه می کنید بیناست. (حدید:4)

امیرمؤمنان علی(ع) در پاسخ به ذِعْلِب یمانی که پرسید: «یا امیرالمؤمنین! آیا پروردگارت را که عبادت می کنی دیده ای؟» فرمود: آیا چیزی را می پرستم که نمی بینم؟![6]

آشکار است که این تماشا با چشم سر نیست، بلکه حالتی است که بر اثر نور ایمان، برای قلب  حاصل می شود.